Charakterystycznym elementem krajobrazu powiatu gorlickiego, wpisanym już na trwałe w jego przestrzeń, są liczne cmentarze wojenne z czasów I wojny światowej. Teren dzisiejszego powiatu w trakcie wojny był areną licznych walk. Największa operacja militarna, zwana bitwą gorlicką, rozegrała się tutaj w pierwszych dniach maja 1915 roku. Po obu walczących stronach wzięło w niej udział ok. 300 tys. żołnierzy (w tym 220 po stronie państw centralnych i 80 tys. po stronie rosyjskiej). 2 maja wojska państw centralnych rozpoczęły ofensywę, w wyniku której przełamały linie obronne Rosjan, zmuszając ich do odwrotu i stopniowej utraty zajętych wcześniej terenów.
Po zakończeniu działań wojennych Austriacy przystąpili do budowy cmentarzy na których spoczęli razem żołnierze wielu narodowości (m.in. Polacy, Rosjanie, Niemcy, Austriacy, Węgrzy, Żydzi,) walczący po obydwu stronach. Cmentarze miały być godnym pomnikiem dla poległych, ale i symbolem zwycięstwa i chwały Austro--Węgier. Do ich budowy przystąpiono więc ze starannością i pedantyzmem. Wykonanie projektów powierzono artystom, m.in. Dušanowi Jurkovičowi, Hansowi Mayrowi, Janowi Szczepkowskiemu. Mimo że każdy z cmentarzy posiada indywidualny projekt i charakter, to jednak łączy je kilka cech wspólnych. Stanowi go przede wszystkim centralny akcent – kaplica (zwana często gontyną), krzyż, obelisk, kamienna ściana. Cmentarze posiadają także główną oś kompozycyjną, niekiedy w formie alei. Mogiły zazwyczaj ustawione są w rzędach, spoczywają na nich krzyże (drewniane, kamienne, żeliwne) lub płyty nagrobne. Każdy obiekt posiadał ogrodzenie – w formie kamiennego muru (niekiedy z elementami metalowymi), drewnianego parkanu lub płotu z reprezentacyjnym wejściem (brama, furtka).
W południowej, górskiej części powiatu tworzył Dušan Jurkovič. Cmentarze zakładał na szczytach i stromych zboczach, wtapiał je w przyrodę. Do budowy wykorzystywał będący jej częścią, dostępny na miejscu materiał – drewno i kamień. Projektowane przez niego obiekty cechuje smukłość i lekkość akcentowana przez strzeliste wieże i kaplice pobite gontem, wysmukłe krzyże nakryte daszkami. Do najpiękniejszych należą nekropolie w Regietowie Niżnym (na Rotundzie, nr 51), na Przełęczy Małastowskiej (nr 60), w Gładyszowie (nr 55), w Smerekowcu (nr 56), w Koniecznej (na Beskidku, nr 52).
Pracujący w niżej położonym rejonie Hans Mayr cmentarze lokował blisko dróg i ludzkich osiedli. Jego projekty charakteryzują się monumentalizmem, surowością i prostotą. Podkreślają to głównie ogromne kamienne pomniki, filary, krzyże. Całości dopełniają proste, masywne kamienne ogrodzenia. Najciekawsze budowle znajdują się w Sękowej (nr 80 i 79), Męcinie Małej (nr 81), w Bieczu (nr 105 i 106).
Kilka cmentarzy w północno-zachodniej części dzisiejszego powiatu gorlickiego zaprojektował Jan Szczepkowski. Jego założenia cechuje doskonała kompozycja, a także zharmonizowanie z krajobrazem. Najpiękniejszym przykładem jest cmentarz nr 123 w Łużnej (na wzgórzu Pustki). Całość założenia artysta rozplanował na stoku. Pomiędzy kwaterami żołnierzy różnych narodowości wiją się urokliwe ścieżki i kamienne schody wyprowadzające przed górującą kiedyś nad całością drewnianą kaplicę (spalona w 1985 r.) W poszczególnych kwaterach wznoszą się kamienne pomniki z elementami antycznymi i narodowymi.
Na terenie dzisiejszego powiatu gorlickiego znajduje się blisko 100 cmentarzy. Większość z nich to nie tylko żołnierskie nekropolie, ale prawdziwe dzieła sztuki. Oprócz wymienionego powyżej cmentarza w Łużnej warto zwiedzić obiekty nr 118 w Staszkówce (z czterema pięknymi piętnastometrowymi pylonami), urokliwe cmentarze na Przełęczy Małastowskiej (nr 60) i w Gładyszowie z odbudowaną gontyną (nr 55) czy wreszcie monumentalny obiekt na Górze Cmentarnej w Gorlicach (nr 91).
Obecnie (2013-2014) powstaje Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej w Małopolsce, na którym znajdą się również obiekty leżące w powiecie gorlickim.

Źródło: Paweł Kutaś - Powiat Gorlicki. Przyroda, architektura, kultura, wypoczynek
Zdjęcia: Jacek Kosiba i Ewa Żarnowska

Pisząc o żołnierskich nekropoliach Beskidu Gorlickiego, należy rozpocząć od prostego ale być może dla wielu zaskakującego stwierdzenia - to absolutny fenomen kulturowy, społeczny i artystyczny w skali światowej.

I wojna światowa była zupełnie inna niż wszystkie poprzednie - oto starły się ze sobą masy ludzkie jakich do tej pory nie oglądał świat, a przeciwko sobie użyto wszelkich możliwych rodzajów broni łącznie z prawie nieznanymi do tej pory łodziami podwodnymi i lotnictwem. Inne rodzaje uzbrojenia, jak artyleria, rozwinięto i użyto w takiej skali, że wyrażenie "mięso armatnie" zyskało potworną dosłowność. Śmierć stała się rutyną, następującą wprost proporcjonalnie do skoków spustu karabinu maszynowego.

Już pierwsze tygodnie walk na froncie wschodnim postawiły dowództwo austriackie wobec problemu pochówku tysięcy poległych i zmarłych żołnierzy. Kulminacja frontu wschodniego w postaci bitwy pod Gorlicami i operacji gorlickiej w maju i czerwcu 1915 roku przyśpieszyły podjęcie brzemiennych w skutki decyzji.

3 listopada 1915 roku w wiedeń-skim Ministerstwie Wojny utworzony został IX Wydział Grobów Wojennych (Kriegsgräber Abteilung), posiadający szerokie uprawnienia i swoje terenowe agendy powiązane z poszcze-gólnymi korpusami armii. Zadaniem Wydziału było ewiden-cjonowanie poległych, ekshumo-wanie i komasowanie zwłok na wybranych miejscach, a także projektowanie, budowa i dekoracja cmentarzy wojennych wszędzie tam, gdzie walczyli i ginęli poddani Franciszka Józefa.

Bez cienia przesady można powiedzieć, że największego dzieła dokonał Krakowski Wydział Grobów Wojennych, kierowany przez Rudolfa Brocha (Żyda z Moraw) i Hansa Hauptmana. W ciągu trzech lat, w warunkach wojennych, na obszarze blisko 10 tysięcy km² podzielonym na 10 okręgów, zbudowano 400 cmentarzy, na których spoczęło ponad 60 tysięcy żołnierzy. Jednak nie ilość i powierzchnia były najważniejsze - wręcz oszałamiający był efekt artystyczny.

Stało się tak dlatego, że już na wstępie założono, że projekty poszczególnych cmentarzy nie będą poddawane jakiejś odgórnej,

mechanicznej unifikacji architektonicznej czy artystycznej, a ich wygląd ma zależeć przede wszystkim od woli i talentu projektantów. Ci, jakkolwiek diametralnie różni, starali się pięknie sytuować cmentarze na szczytach gór, w miejscach widocznych z daleka, pano-ramicznych. Na ogół byli to prawdziwi artyści, malarze, architekci, rysownicy, fotograficy, rzeźbiarze, a także ogrodnicy. Warto wymienić trzy najważniejsze nazwiska: Dušan Jurkovič (Słowak), Jan Szczepkowski (Polak) i Hans Mayr (Niemiec). Artyści ci, a zwłaszcza

Jurkovič, są kluczowymi postaciami, bowiem swoimi pomysłami wywarli przemożny wpływ i przesądzili o unika-towym charakterze zachodnio-galicyjskich nekropolii. Ich pochodzenie jest także symboliczne - przy powstaniu cmentarzy pracowali przedsta-wiciele wszystkich narodów wchodzących w skład monarchii niemieckiej i austro - węgierskiej, a także i Rosjanie. Doskonałe wyczucie czasu i miejsca nie jest u tych ludzi przypadkowe - byli oni przecież w znakomitej większości żołnierzami, którzy całymi miesiącami tkwili w okopach, szturmowali pozycje wroga, widzieli śmierć tysięcy towarzyszy broni, a wszystkie okropności wojny były także ich udziałem. To oni mogli leżeć w grobach, które budowali dla innych. Splot tych wszystkich czynników doprowadził do powstania gigantycznego dzieła sztuki, rozciągającego się po górskich szczytach Beskidu Niskiego i Pogórza.

W Polsce niepodległej ten niezwykły spadek po monarchii Habsburgów z dwóch zasadniczych powodów spotykał się bądź z pewną niechęcią bądź z obojętnością. Po pierwsze, był to spadek po teutońskich zaborcach, którzy im bardziej zaostrzała się wojna, z tym większym okrucieństwem traktowali swoich poddanych, co zresztą doskonale wytknął w parlamencie wiedeńskim Gorliczanin, polityk i milioner, Władysław Długosz. Po drugie, dramatyczne dzieje odzyskiwania i obrony niepodległości w latach 1918 - 1920 przesądziły o tym, że wolna Polska miała całe rzesze własnych bohaterów i setki cmentarzy przesiąkniętych polską krwią. Ku nim zwróciła się uwaga narodu. Nie zwrócono uwagi na fakt, że polegli w bitwie gorlickiej to w dużej mierze właśnie Polacy!

Na terenie dzisiejszego Powiatu Gorlickiego znajduje się blisko 100 obiektów, należących niegdyś do czterech okręgów cmentarnych (I Żmigród, II Jasło, III Gorlice, IV Łużna), przy czym są to najpiękniejsze i najbardziej reprezentatywne obiekty w całej Małopolsce.

W 2001 roku dzięki współpracy z Powiatem Tarnowskim i wygraniu konkursu "Małopolska Gościnna" organizowanego przez Urząd Marszałkowski, Wydział Promocji i Rozwoju Starostwa Powiatowego w Gorlicach rozpoczął jednolite znakowanie cmentarzy wojskowych i promowanie powstałego szlaku. Na przełomie 2001 i 2002 roku przeprowadzono stosowne prace przy 34 najbardziej dostępnych i najpiękniejszych obiektach na Ziemi Gorlickiej.

W roku 2002 uzyskano fundusze z Polsko - Słowackiego Funduszu Małych Projektów PHARE 2000, które spożytkowano na dalsze znakowanie szlaku oraz na jego intensywną promocję, także po stronie słowackiej. Niniejsza podstrona internetowa jest również częściowo finansowana ze środków PSWFMP PHARE 2000.

Zapraszamy Państwa do wirtualnej podróży, a w najbliższej przyszłości do przyjazdu w gościnny Beskid Niski i naoczne przekonanie się o walorach unikalnego Szlaku Cmentarzy Wojskowych z I wojny Światowej.